Język romansz – historia
Język romansz jest obok ladyńskiego i furlańskiego jednym z trzech standardowych języków wyodrębnionych spośród dialektów retoromańskich. Jest to narzecze szwajcarskie, używane głównie w alpejskim kantonie Gryzonia, składające się z pięciu odrębnych dialektów (Sursilvan, Sutsilvan i Surmiran, stanowiących dialekty Rhine, czyli z naleciałościami niemieckimi; Puter oraz Vallader – dialekty Engadine, bardziej zbliżone do włoszczyzny.)
Językiem romansz posługuje się około 50 tysięcy osób, w tym niecałe 40 tysięcy na terenie Gryzonii. W roku 1938 narzecze to zostało uznane za jeden z oficjalnych szwajcarskich języków państwowych dzięki działaniom powołanej do życia prawie dwadzieścia lat wcześniej Ligi Retoromańskiej. Corocznie, szwajcarskie władze przeznaczały ok. 3 milionów euro na rzecz działań Ligi, by możliwe było utrzymanie języka romansz przy życiu.
Dzięki otrzymanym środkom podejmowano między innymi takie działania, jak tłumaczenie podręczników szkolnych na wszystkie spośród pięciu dialektów. W roku 1982, za przyczyną lingwisty Heinricha Schmida z Uniwersytetu w Zurychu powstał językowy standard, łączący elementy różnych dialektów oraz utworzone zostały jednolite zasady gramatyki. Rozwiązanie to zostało jednak przez dotychczasowych użytkowników poszczególnych dialektów przyjęte dosyć niechętnie. Od roku 1996 standard ten obowiązuje jako język urzędowy – oficjalny język do kontaktu z ludnością retoromańską.
Język romansz – “zagrożony wyginięciem”
Oprócz języka retoromańskiego, w Szwajcarii większość ludności posługuje się mową niemiecką, powszechnie stosowane są również francuszczyzna oraz włoszczyzna. Spośród czterech języków urzędowych, prym wiodą język niemiecki oraz francuski. Na trzecim miejscu plasuje się włoski, będący językiem mniejszości i znacznie różniący się od dialektu praktykowanego w słonecznej Italii. Na szarym końcu pozostaje zanikający romansz.
Obrońcy języków mniejszości alarmują, że wraz z tym narzeczem bezpowrotnie utracona zostanie część szwajcarskiej kultury ludowej. Zniknie Chalandamarz (starożytne marcowe obchody końca zimy i nadejścia wiosny, odbywające się w Dolinie Engadine), a na stołach niebawem przestanie gościć capuns (mączne szpecle owijane zieloną kapustą).
Zanik języka
Mimo to, wraz z biegiem lat, coraz mniejsza liczba osób posługuje się językiem retoromańskim. Nawet w szkołach na terenie Gryzonii znaczna większość materiału wykładana jest uczniom w języku niemieckim, jedynie nieliczne placówki zachowują tradycyjne narzecze regionu. W znacznej większości przypadków nauka romansz ma formę nadobowiązkowych zajęć pozalekcyjnych. W związku z postępującym procesem globalizacji, nauka retoromańskiego wydaje się być mniej opłacalna niż doskonalenie francuszczyzny czy angielszczyzny.
W ostatnich latach obserwuje się jednak nieznaczny trend wzrostu zainteresowania romansz. Obecnie w Szwajcarii funkcjonują retoromańskie telewizja, słuchowisko radiowe oraz czasopismo, niemały wybór pozycji literackich, a nawet grupa muzyczna, wykonująca rap w języku romansz.